Recensie Lady Macbeth uit het district Mtsensk

3 doden en 1 zelfmoord. Dat is de trieste balans na een avondje ”Lady Macbeth uit het district Mtsensk” in de Vlaamse Opera. Nu ja, het is te zeggen wat je onder “triest” kan verstaan. De opera van Dmitri Sjostakovitsj die in januari 1934 in Leningrad zijn première kende is buiten maatschappijkritisch ook vlijmscherp door zijn satire. Twee jaar later zou het onder Stalin ook een verboden werk worden. Met het koor en vooral het orkest die de zaak verteerbaar, ja zelfs bij momenten amusant houden, is het werk erg doeltreffend.  Wanneer daarbovenop nog eens – ongewild – een keukenkast naar beneden komt tijdens een vrijpartij aan het aanrecht van de keuken ligt die komische laag nog bloter dan de twee hoofdpersonages zelf.

De titel “Lady Macbeth uit het district Mtsensk” alleen al bezit een aardige dosis ironie. De Litouwse Ausrine Stundyte zet een on-ge-loof-lijk straffe acteerprestatie neer als Katerina Lvovna Izmajlovna. Zij moet erg diep gaan in haar rol als koopmansvrouw die uiteindelijk in de drek, de modder belandt, beschimpt en vernederd wordt. Zagen we regisseur Calixto Bieito eerder al aan het werk in de Vlaamse Opera met Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny van Kurt Weill, dan zien we in deze opera geen opkomst. Enkel de ondergang van personages wordt belicht.

Zinovi Borisovitsj Izmajlov (gespeeld door Ludovit Ludha) is haar echtgenoot. Het is geen gelukkig huwelijk. Katerina verveelt zich steendood. Daarnaast is er nog de sadistische schoonvader Boris Timofejevitsj Izmajlov (meesterlijk vertolkt door de  Britse bas John Tomlinson die met cowboyhoed op refereert naar J.R. Ewing uit Dallas). Hij verwijt haar dat ze kinderloos gebleven is. Boris’ personage vergroot het patriarchaat van Rusland uit. Hij mishandelt net als alle andere arbeiders (een verwijzing naar groepsverkrachting zien we) Aksinja.

Mannen hebben het voor het zeggen in deze samenleving, vrouwonvriendelijk gedrag en misbruik hoort daar bij. Extreem geweld, de broeksriem bovenhalen om te straffen en de vrouw als onderdanig object aan de leiband te hangen, maakt er deel van uit. Wanneer rokkenjager Sergej (de Tsjechische tenor Ladislav Elgr) als arbeider aan de slag gaat in het bedrijf van Katerina’s man, verleidt ie ook haar.  Schoonvader en man worden naar de eeuwige jachtvelden gestuurd (“opgeruimd staat netjes”). Maar de moord op die laatste wordt ontdekt. De al even sadistische gay bashende politie neemt de rol van de dode Boris over, zodat de door mannen gedomineerde samenleving in beeld blijft. De link met de actualiteit rond de uitspraken van burgemeester Anatoli Pasjomov van Sotsji, is snel gemaakt. Of hoe opera in een fris jasje – nu ja, fris is hier niet meteen aan de orde – en vertaald naar vandaag, nog steeds zijn maatschappelijke rol kan en moét spelen.  

Sergej en Katerina belanden in een Siberisch dwangarbeiderskamp. Dieper dan dat kunnen ze niet in de modder belanden. Sergej verleidde haar om in het huwelijk te treden zodat ie er zelf warmpjes bij zou zitten. In Siberië – bezwaarlijk kan je het er warmpjes noemen - vraagt hij haar warme sokken die hij Sonjetka (met het heerlijk warme timbre van de Estse mezzo Kai Rüütel) schenkt als ultiem verleidingsmiddel. Wanneer Katerina dat verneemt, rest haar slechts één ding: Sonjetka en uiteindelijk zichzelf doden.

Zware kost op het eerste zicht. Te meer omdat het taalgebruik “Dat noemt zich koopmansvrouw. Kutwijf!” alsook de seks- (van masturbatie, over voetfetisjisme, tot groepsverkrachting)  en geweldscènes behoorlijk expliciet zijn. Al blijft de regisseur wel tonen dat het om theater gaat. Vanop onze achtste rij op de parterre zien we dat Elgr onder zijn arbeiderspak op de rug een kussen gebonden heeft zodat hij niets voelt van de broeksriemslagen van Tomlinson.  Verder is er de boerende priester die zelf de bruid wil kussen, het “opgeruimd staat netjes”-moment na een moord, en mag koor en orkest kritische kanttekeningen maken. Wanneer Katerina’s schoonvader haar verwijt geen erfgenamen afgeleverd te hebben, gaan de kopersblazers een glissando naar beneden spelen. Terwijl Boris met Aksinja aan de leiband naar zijn kangoeroe appartementje trekt, horen we plots een speels deuntje via onder andere de xylofoon in het orkest. De vergelijking met Peter Gustav’s Circus Renz is niet ver af.  Het orkest als komisch element. Niet zelden zaten we dus met een smile naar deze tragedie te kijken. Dat is ook de enige juiste lezing. De satire zit nu eenmaal in het werk, weliswaar in mindere mate in het vierde bedrijf, maar het is aanwezig. Na Boris’ dood zet de priester de kanttekening “een rat crepeert. Een mens overlijdt.”

Bieito werd onder andere geïnspireerd door de film Blade Runner waar het constant regent. Dat gebeurt niet de ganse tijd in deze productie, maar wel even aan het begin van het derde bedrijf. De bruid, Katerina, staat in de regen, de rest niet. Een sterk beeld, ironisch ook, net als in het nummer Ironic van Alanis Morrissette: “It’s like rain on your wedding day.” Het moment waarbij de politie letterlijk een  kerel als GAY brandmerkt, is heavy. Maar een paar minuten later doorprikt de regisseur dat door twee politieagenten zelf een Weens walsje te laten dansen. Het onderstreept niet alleen het hypocriete in mens en maatschappij, maar werkt vooral ook komisch. Verteerbaar blijft de ganse zit dus.

Ook de bruiloft is gewoon geweldig grappig en de mimiek van beide hoofdrolspelers vergroten ze uit. Sergej en Katerina staan op een palet in de modder. Hij breed glimlachend (omdat hij denkt een goeie zaak – letterlijk dan – te doen), zij is op dat moment al de manisch depressieve tour op aan het gaan met een compleet tegenovergestelde blik. “Katerina is schoner dan de zon aan de hemel” zingt het koor engelachtig terwijl ze in geen tijd het hoofdpersonage ook uitlachen. Ook dat dubbele zien we uiteindelijk in de lach van de vrouw die het bruidsboeket weet op te vangen. Geluk en potentiële miserie in één beeld zien we. Het huwelijk, en trouw, het is niet alles …

De decorwissel, het strippen van het besmeurde witte appartement dat aanvankelijk nog “clean” was gebeurt met toiletontstoppers met houten steel en bordeaux rubber. Ook al was er één kast minder om te ontmantelen dan voorzien deze keer, toch duurt de decorwissel naar ons aanvoelen te lang.  Bieito had perfect al een deel kunnen strippen tijdens de pauze, omdat dan al het verval van Katerina bezig is, menen we.

Tegenover de donkerste gedachten van Katerina “Heel diep in het woud is een meer helemaal rond, en heel diep met pikzwart water, als mijn geweten zo zwart” zet de regisseur tegelijkertijd het speelse verleidelijke voetenspel van Rüütel die met haar blote voet het kruis van Elgr masseert. Een verroeste silo hangt gevaarlijk boven het podium. Elk moment dreigt bagger in één ruk op de massa te vallen. De dreiging is er.

Maar het goedje zal uiteindelijk niet vallen. Ergens voelen we aan dat Calixto Bieito nog véél verder had kunnen gaan: bagger letterlijk laten droppen, het constant laten regenen. Nu blijft het geheel dus – opmerkelijk - zeer verteerbaar. En die vallende kast tijdens de beuken in de keuken-scène zouden we zelfs durven behouden, mocht dat op een veilige manier voor de zangers ook kunnen. Seks op het aanrecht, het is dan ook niet zonder risico’s … :))

< Bert Hertogs >