Recensie Akhnaten

Voor het eerst is Akhnaten van Philip Glass in scenische vorm te zien in ons land. Akhnaten kende nochtans in 1984 zijn première al in Stuttgart, en staat garant voor minimal music in operavorm. De componist hield er een sterk ritualistische partituur aan over (indrukwekkende zeer percussieve momenten tekenen we op alsook in de sterke koorpartijen). Geen story telling volgens een lineair verloop hier, wel losse scènes waarbij de kijker zelf het verhaal moet vormen: de opkomst en ondergang van Akhnaten.

Regisseur Nigel Lowery (die eerder Candide voor zijn rekening nam) trekt die minimal lijn door op het podium en laat verschillende personages – net zoals de muziek slim varieert rond korte motieven – herhaaldelijk opnieuw opdraven. Tot vier maal toe zien we zo een jongedame, en sloerie die een fles drank van een oude dame afpakt, vermoord worden door een duister figuur. De vele instrumentale momenten worden ingevuld door dergelijke choreografie. We zien daarnaast een lilliputter met twee lampen, de rat, twee mannen: drugsdealer en drugsverslaafde met een gemeenschappelijke grote gouden hand, een prostituee, het onschuldige meisje dat hinkelt, of dan weer een ballerina die als de zonneschijf Aton op haar pointes cirkeltjes rond het draaiend decor (het donkere silhouet van de stad, de metropool) trekt. Even zal de zonneschijf Aton als enige verafgood mogen worden wanneer Akhnaten aan de macht komt. Zijn regeerperiode zal uiteindelijk 17 jaar duren in de veertiende eeuw voor Christus. Donkere krachten winnen het en de oude orde herstelt zich: het vereren van de zonnegod Amon.

Kort samengevat toont Akhnaten de opkomst, de regeerperiode en de ondergang van een heerser en hoe die ondergang gevoed wordt vanuit de onderste lagen van de bevolking, een militaire staatsgreep onder andere geleid door Horemhab (de generaal). Maar de vraag die zich op het eerste zicht stelt, is of de change: in plaats van Amon, Aton vereren überhaupt wel zo’n drastische verandering is. Uiteindelijk draaft het koor onder Akhnaten in mantels op die niet meer goudkleurig zijn, maar veelkleurig... Dat verschil is er wel degelijk en gaat verder dan het uiterlijk vertoon. Het grootste verschil lijkt dat het klassesysteem niet meer bestaat tijdens de regeerperiode van Akhnaten die in onontgonnen land een poging deed om Utopia te realiseren. Amon staat hier voor het communisme, voor revolutie (hij draagt een oversized gouden hoofddeksel met grote vuist), de oude orde.

Zeggen dat er geen parallellen te trekken zijn met het huidige neoliberale klimaat dat wat fascistoïde kenmerken in zich meedraagt, waarin we ons vertoeven en de regiekeuzes van Akhnaten, zou vooral getuigen van oogkleppen ophebben. Walter Van Beirendonck die voor het eerst kostuums ontwierp voor opera, laat niet voor niets de drugsdealer en verslaafde een mega grote gouden hand gezamenlijk dragen in hun choreografie. De hand verwijst niet alleen in de bewegingen naar het bollen slikken of snuiven van wit poeder, maar ontegensprekelijk ook naar het beeldhouwwerk dat op de Meir staat. Antwerpen heeft een drugsprobleem, gelegen op wandelafstand van Opera Antwerpen.

Ook de beeldenstorm, de vernietiging van eender welk religieus symbool door Akhnaten, de religieuze hervormer, en de installatie van slechts 1 mogelijk te vereren cultus: de zonneschijf Aton (en niet meer de zonnegod Amon), kan in verband worden gebracht met wat er zich op 20 augustus 1566 afspeelde in Antwerpen. Die beeldenstorm gebeurt hier ook een tweede keer wanneer het rijk van Akhnaten waar de kunsten letterlijk en figuurlijk floreerden, hardhandig vernietigd worden (grafische tekeningen, reproducties van de hand van de Belgische graficus Frans Masereel, die Geert Van Rampelberg in de buik van het decor maakt, enkel zichtbaar voor het publiek via de live camerabeelden in een werkkamertje). Een parallel naar de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo is snel gelegd.

Daarvoor werd met een zekere militaristische inslag van Akhnaten de andere godsdiensten verboden alsook de afbeeldingen ervan waarbij een link naar de botinnekes, de bijzondere bijstandteams van de lokale politie en het elitekorps van de federale politie gemaakt kan worden. Die laatste schoot in Verviers twee terreurverdachten dood. Walter Zinzen, een van de weinige journalisten waar we naar opkijken, schreef over die gebeurtenissen een raak opiniestuk. In een democratische samenleving moet alles eraan gedaan worden om verdachten levend te pakken, om op die manier ook bijkomende info te verzamelen. De vraag die hij terecht stelde was of er wel alles aan gedaan was in Verviers om die verdachten – in een democratische samenleving als de onze ben je onschuldig tenzij het tegendeel bewezen wordt via de rechtbank en je veroordeeld werd – levend te klissen. De man was tevens oprecht verontwaardigd dat iedereen, ook journalisten die in dienst zijn, dergelijke kritische vragen kennelijk over het hoofd had gezien. Het ruikt er inderdaad naar dat politici garen willen spinnen uit het angstklimaat dat terroristische groeperingen willen zaaien in West-Europa. Contradictorisch genoeg komen daardoor onze verworven vrijheden onder druk te staan, en dreigen zij die de Westerse democratische samenleving willen omverwerpen net (deels) hun slag binnen te halen via de politiek als een virus dat terrein wint op een nochtans gezonde samenlevingsvorm.

Dat Van Rampelberg (weliswaar iets te groot geacteerd) in elkaar stuikt na de inval, en kapot is van de vernietiging van de kunst, een maatschappij waar de kunst het best tot haar recht kwam omverviel, is zeer intens.  Ook daarin is kritiek te vinden aan huidige beleidsmakers, het huilen om  de kunsten die in ons land stevig onder druk staan door zware besparingen omwille van de vermindering in subsidies.  Masereel, de ballerina, de keuze om erg vaak live film te integreren in het werk (verwijzing naar Belgische cinema), de ontwerpen van Van Beirendonck,… onderstrepen het talent, het potentieel dat aanwezig is in ons land. Potentieel dat onvoldoende tot zijn recht kan komen omdat het klimaat er een van (blinde) besparingen is.

Verwijzing naar het Nieuwe Rijk in Egypte zien we door de spitse kinnen, en de langgerekte vingers in de beeldhouwkunst. Hier hebben personages in Akhnaten spitse kinnen en lange vingers. Verder zijn de “I love” gouden cirkel (zonneschijf Aton) gedragen door Amon en de Generaal, “I love Oog van Ra” (symbool voor de vrouwelijke zon) gedragen door Amon, en “I love” in combinatie met het ankh-teken, cirkel met kruis onderaan, symbool voor tweeslachtigheid, voortdurende schepping maar ook onsterfelijkheid (gedragen door de Generaal), te zien op de grote juwelen/bijna gouden stempels die de Generaal en Amon onder andere dragen . Verder maakt Van Beirendonck een woordspeling tussen “Sun” en “Sin”, twee woorden die hier dicht bij elkaar liggen, die in verleden én heden met elkaar verward werden door extremisten. Verafgoding, religie versus religieus fundamentalisme en terreur: zaken die haaks op elkaar staan.

Andere verwijzingen zijn de arm-hand- en voetenhouding zoals in de hiërogliefen en uiteraard het mummificeren, hier met gouden brede windels omwinden van verteller Geert Van Rampelberg en vervolgens ontwinden van de Britse contratenor Tim Mead die ook deels (fonetisch) in het Nederlands zingt. Horus (valkgod) en Anubis (jakhalsgod) zijn tevens van de partij die in de Egyptische mythologie werden afgebeeld om ofwel de doden naar het dodenrijk te leiden of ze te beschermen tegen vernietiging. Maar ook de recente geschiedenis van Egypte met zijn protest tegen de staatsgreep van augustus 2013 wordt getoond. Vier vingers, de duim ingehouden, het Rabia-teken, zien we.

Het libretto is terug te vinden op zeven A5-jes recto verso in het programmaboek. Het is daarmee voor zover wij weten een van de dunste libretti die Opera Vlaanderen publiceerde. Vooral de rol van de verteller is aanzienlijk, hier via live camerabeelden te zien (helaas is de lipsynchronisatie op het grote doorschijnende doek bij de start niet ok, en is er steeds een risico dat de live connectie even uitvalt). Het maakt dat de rol van Van Rampelberg aanzienlijk is, naast die van het koor. Verder tekenen we een uitstekende Tim Mead (die barokachtig mag zingen) en buitengewoon sterke – dat stembereik! – Mari Moriya op die tevens haar debuut kent bij Opera Vlaanderen.

In al zijn visuele vondsten en (symbolische) verwijzingen (naar de al dan niet recente geschiedenis en actualiteit) is Akhnaten over het algemeen genomen best een boeiende voorstelling om naar te kijken maar ze is ook repetitief in de handeling en we zien soms gewoon een leeg decor (de stad) enkele minuten in het donker rondjes maken. Boeiend is dat niet. Er wordt geswitcht tussen het Nederlands, Egyptisch, Akkadisch en Hebreeuws wat de voorstelling lang niet zo eenvoudig om volgen maakt. De partituur, gesneden koek voor de minimal-liefhebbers, is weliswaar knap. Maar - en daar wringt het schoentje - het blijkt een erg moeilijke opera om zelfs met allerlei media en visuele prikkels boeiend te houden, omdat die lineaire lijn ontbreekt (wat de spanningsboog bij momenten erg slap maakt), omdat vereenzelviging (op de verteller na misschien) met de personages quasi onmogelijk is, omdat de  psychologie van de karakters te oppervlakkig is en onvoldoende uitgewerkt hoewel deze enscenering wat toevoegt (op het einde hebben Akhnaten, Nefertiti en koningin Tye elk een grote afwasbare boodschappen/wastas uit polypropyleen in blauw, rood en wit bij met herinneringen aan hun rijk in wat voor armoede staat) en dus de beleving niet meer maakt dan wat kijken en luisteren naar maar de inleving quasi onmogelijk is. Akhnaten kruipt – alle goede en sterke bedoelingen ten spijt van Opera Vlaanderen – dus nauwelijks onder de huid maar dat heeft vooral met het werk zelf te maken. De poging om er scenisch uit te halen wat er uit te halen valt door Opera Vlaanderen, is weliswaar verdienstelijk.

< Bert Hertogs >