Recensie Ivanov

Met Ivanov creëerde theater Malpertuis zijn manisch depressieve versie van Anton Tsjechovs toneelstuk uit 1887. Tsjechov was 28 toen hij het stuk schreef. Regisseur Piet Arfeuille laat zijn acteurs in snel tempo kakelen, cynisch wezen, down, verdrietig, (schijnheilig) verbouwereerd zijn én volledig door het lint gaan. Een sterke keuze omdat verveling niet per se getoond hoeft te worden op de bühne door traag spel. Het kan even goed in de huidige vorm die dichter ligt bij hoe mensen tegenwoordig tegenover elkaar staan. Niet in het minst heeft Lukas Smolders als de depressieve/uitgebluste Nikolaj Ivanov een stevige boterham aan emoties te brengen, ook Tom Ternest als Matti, Ward Kerremans als Misja, Ini Massez als Anna, Jobst Schnibbe als Pasja, Eva Schram als Sasja, Tania Van der Sanden als Zinaida en Bartel Jespers als dokter doen een stevige duit in het zakje. Het decor, een houten tribune die het spiegelbeeld weergeeft van het publiek, doorbreekt op zich al de vierde wand en de acteurs gaan ook in gesprek met de zaal. Een slimme zet van Arfeuille die daardoor toont dat Ivanov eigenlijk een actueel verhaal van u en ik is, herkenbaar én vol maatschappijkritiek.

Het cynisme viert hoogtij in deze samenleving die vaststelt dat Ivanov depressief is. 7 man slaagt er niet in om hem uit zijn depressie te halen. De dokter niet, want die heeft zijn hoop gezet op Ivanovs vrouw Anna. Anna niet, omdat zij Joodse is en uiteindelijk toch niet zo welgesteld bleek en daarnaast nog eens (ongeneeslijk) ziek is ook.  Zinaida niet want hij staat nog achter met rente te betalen en zij houdt voet bij stuk: betalen zal hij. Pasja niet want zijn voorstel om Ivanov geld toe te stoppen komt volgens de schuldenaar over als een slag in het gezicht. Hun dochter Sasja niet omdat ze verliefd is op Ivanov maar dat blijkt niet wederzijds te zijn. Misja niet want die denkt alleen maar aan de uitbetaling van de lonen en flirt met Zinaida. En Matti de graaf die heeft op zijn beurt geld nodig en hoopt finaal dat alles gewoon naar de kloten gaat.

“Zet die muziek eens af”, een verwijzing naar “zet die plaat af” van Bart De Wever stelt Ivanov al bij de start van de voorstelling. De opgewekte muziek van Biehorkestar Bakija Bakic “Pobednicki Cocek” moet vanaf dan plaats maken voor Nils Frahms “Less” en “Old thought” of – en dat vooral – helemaal geen muzikale begeleiding.   Aan Zinaida vraagt ie of hij uitstel kan krijgen om de intrest op de lening te betalen, waarop zij droogjes antwoordt dat ze dat niet kan toestaan en zelf ook niet gelukkig is. Haar dochter Sasja blijkt zo wat de enige die om hem geeft en toont empathie waar hij doof voor is: “Waar voel je je schuldig om?”, “Voel je je schuldig dat je vrouw dood gaat?”, “Dat je niet meer van haar houdt?”

Daarnaast blijkt de omgeving behoorlijk rechts en niet meteen vrouwvriendelijk. Zo tekenen we op: “trouw met een meisje van hier, een grijze muis, die niet te veel lawaai maakt, geen eigen mening heeft, iemand die niet de wereld wil verbeteren.” tot aangebrande jodenhumor “wat is het verschil tussen een pizza en een Jood? Een pizza schreeuwt niet in de oven.” Van der Sanden beschrijft als Zinaida de maatschappelijke situatie nog het treffends van al: “als hier iemand dood valt, zal niemand dat merken”. En Sasja blijkt zich als enige te verzetten tegen haar omgeving: “het enige wat jullie kunnen, is roddelen.”

Haar liefdesuiting naar Ivanov komt erg naïef, idealistisch, ja zelfs een tikkeltje fake over: “Ik ben verliefd op jou. Jij bent alles voor mij. Ik ben geen personage uit een Bouquet reeks.” Arfeuille toont een praatzieke samenleving die vooral bezig is met geld, zichzelf, tal van meningen formuleert, er op los kletst en roddelt maar au fond geen oplossingen aanreikt. In zijn Ivanov is de maatschappij niet het slachtoffer van zijn depressie, of hij niet het slachtoffer van de maatschappij, maar is het eerder een samenloop van beide waardoor het hoofdpersonage niet in staat is om naar behoren te functioneren enerzijds, maar toont het vooral dat de impasse zowel op maatschappelijk als individueel niveau ligt.  

Dat oeverloos kletsen, uit zich onder andere in enkele recepten die Pasja meegeeft zoals dat van een mousse au champignons. De dokter verwijt Ivanov op zijn beurt “Hoe kan je een stervende (Anna nvdr.) niet bijstaan?” Matti grap: “wat is verschil tussen advocaat en een dokter? Ze gaan allebei met je geld lopen maar als een dokter met je klaar is ben je nog eens dood ook.” Na een tijd proest de dokter het uit. Bartel Jespers zet een wat wereldvreemd (doet zijn bril af tijdens het lachen), houterig,… personage neer. Een intrigant die zijn eigen voordeel wil halen uit de zwakte van een ander.

Ook de volkse ‘levenswijsheden’ moeten er aan geloven in deze productie. Zo laat Misja optekenen: “Het leven is als een bloem in het weiland. Het bloeit open. Dan komt de geit en hop ’t is gedaan.” Pas daarna komen we te weten dat Anna Joods is en de jodenhumor van Tania van der Sanden eerder in de voorstelling, daardoor extra (negatieve) betekenis krijgt.  Anna klaagt het onrechtvaardige van haar situatie aan bij de dokter: “Sommige mensen krijgen het geluk cadeau. Waarom wordt er een vreselijk hoge rente van me gevraagd? Elk voorjaar bloeien de bloemen. Het geluk komt maar één keer.” weet ze. Waarop hij “Wat doe je tussen al die cynische mensen?” antwoordt terwijl hij zelf een dubbele agenda heeft en geen haar beter is.

Misja krijgt geen geld van Zinaida om hutjes te bouwen en paardenrennen te organiseren. “Voor ik doodga, slik ik contracten waar inkomsten inzitten in.” stelt Tania van der Sanden als een heerlijke Zinaida die niet gelukkig oogt ook al heeft ze financieel niet te klagen. Misja vraagt geld in ruil voor zijn lijf, en doet zijn broek ook letterlijk uit voor geld. Zinaida vindt die situatie “lastig” maar na een tijd kijkt ze duidelijk even naar zijn penis en gaat dan toch overstag.

Pasja probeert de situatie van Ivanov te analyseren in: “Je bent niet het type dat zich door een tegenslag laat kennen. Wat is er met je?” waarop Ivanov antwoordt dat hij het ook niet weet. Wat Ivanov wél kan, is de draak steken met Sasja die stelt dat hij een andere omgeving nodig heeft. Hij staat even recht, gaat op een andere plek staan “Ja, nu voel ik alles van me af vallen!” klinkt het heerlijk ironisch. “Waarom moet jij de reddende engel spelen!” verwijt hij haar. Waarna zij een pleidooi doet en de vrouwen in de zaal aan haar kant wil krijgen, en wat naïef en idealistisch stelt dat vrouwen geen sterke mannen willen in hun leven maar een man die toont dat hij een vrouw nodig heeft. De liefde is de reden voor vrouwen om te leven. “

“Hou nu eens je kutkop” roept Ivanov tegen Anna die stelt dat hij trouwde met haar om het geld en nu verlangt naar haar dood, erg giftig gespeeld door Smolders overigens. “Soms wil ik gewoon alleen zijn, maar dan zonder mezelf. Dat is pas echt alleen zijn, zoals niezen voor de spiegel, en in die fractie van dat moment een stuk van jezelf ontdekken dat je nog niet kende.” stelt hij weemoedig verlangend en de eenzaamheid omarmend.

Pasja, de vader van Sasja gaat aan het rekenen: 15 000 roebel bruidschat voor het huwelijk Sasja met Ivanov min de kosten en het geld dat hij nog in het krijt staat, geeft 5 500 roebel. Sasja wil geen bruidschat met die vrekkige rekensommetjes van haar moeder. Matti, de graaf stelt “van mij mag alles naar de kloten gaan”. Als wereldbeeld kan dat tellen, wat ook perfect in de hedendaagse tijdsgeest past overigens. “Ik vind mensen zo ongetalenteerd, zo kleinzielig. Ik probeer van ze te houden maar het lukt me niet. Alles wat ik hier zie is zo mauvais. Als de zon schijnt, kan je zelfs op het kerkhof gelukkig zijn.” stelt hij. Ondertussen ligt Ivanov al minutenlang in foetushouding stil. Iedereen vraagt zich af wat er met hem gebeurd is. De woorden van Zinaida “als hier iemand dood valt, zal niemand dat merken” echoën dan nog na…

< Bert Hertogs >