Recensie Instinct ★★★1/2

Instinct, de Nederlandse inzending voor de Oscar voor beste buitenlandse film, die Halina Reijn regisseerde, gaat over de erotische spanning die ontstaat tussen patiënt (hier de zedendelinquent Idris, gespeeld door Marwan Kenzari die in het voorjaar zijn stem verleende aan Jafar in Disney’s Aladdin) en arts (hier de psychologe Nicoline, gespeeld door Carice van Houten (o.a. gekend voor haar rol als Melisandre in Game of Thrones, en haar rol als Rachel Steinn/Ellis de Vries in Zwartboek waarvoor ze de Gouden Kalf in ontvangst mocht nemen als beste actrice). Nicoline is doodop en naarmate Instinct vordert gaat de prent steeds meer de state of mind-toer op die de kijker doet afvragen of het beoordelingsvermogen van de psychologe – dat al van bij de eerste ontmoeting met Idris gekleurd lijkt – in dergelijke omstandigheden wel betrouwbaar is. Ze voelt zich aangetrokken tot Idris die van zijn kant manipulatief en jaloers is wanneer ze de lakens blijkt gedeeld te hebben met basketbalcoach Alex (Pieter Embrechts). Uiteindelijk ontwikkelt zich een machtsspel tussen de twee en vraag je je af wie nu slachtoffer van wie is, wie wie manipuleert en of uiteindelijk het einde niet het resultaat is van self-fulfilling prophecy prophecy (lees: vooroordelen).

Wat Idris ook doet om haar te overtuigen dat ie het verdient om voor het eerst vier uur van onbegeleid verlof te kunnen genieten, Nicoline is ertegen, ook al is de procedure al ingezet en zijn haar meeste collega’s het erover eens welke evolutie de man heeft doorgemaakt. Een man die ernstige zedenfeiten pleegde met extreem geweld. Tijdens een vergadering wijst ze op zijn psychopathietest waar hij 30 scoorde. Een collega stelt dat het onderzoek toch alweer van een tijdje terug dateert. Nicoline ziet in Idris een extreem manipulatief man. Dat blijkt volgens haar onder andere in zijn antwoorden waarop ie niet de ‘ik’-vorm hanteert. Hij moet dus nog leren om de zaken persoonlijk te maken. Verder stelt ze vast dat ie haar naar de mond praat (‘Wil je dat ik eerlijk ben of de goede antwoorden geef?’ en daarbij op tafel slaat) of met een stelling afkomt als ‘Je moet kijken naar de delicten die ik niet pleegde.’ Nicoline vraagt Alex dan ook of hij het gevoel heeft dat ie erin slaagt echt contact te maken met de jongen. Volgens hem is Idris minder complex dan zij denkt.

Dat het inschattingsvermogen van Nicoline vertroebeld is, blijkt wanneer ze een groepje mannen -nieuwe Nederlanders - die volgens haar een vrouw aan het belagen zijn, toeroept om ermee te stoppen. Wat blijkt? De vrouw en de mannen zijn vrienden. Het duwen en trekken vindt plaats in een vriendschappelijke context, wat wel vaker door een Westerse bril anders gepercipieerd wordt. Idris zou het niet erg vinden wanneer hij overgedragen zou worden aan een andere begeleidster. Toch gaat Nicoline daar niet op in. Waar ze wel op in gaat, zijn de gevoelens die ze voor Alex voelt. Ze gaat op zijn uitnodiging in om de basketbalmatch op zaterdag mee te maken tussen de gedetineerden.  Idris houdt haar vanaf dan in het oog en zal jaloers reageren. Zo gooit ie de bal plagerig tegen de rug van Alex wanneer die avances maakt en zal hij hem zeggen dat ie te aardig voor haar is waarop Alex Nicoline vraagt of Idris haar bedreigd heeft omdat de zedendelinquent graag vrouwen intimideert.

De bevreemdende seksscène tussen Nicoline en Alex is opmerkelijk nadat ze gaan feesten zijn in de club. Nicoline, die duidelijk ook getekend is door jarenlang eenzaam te zijn, blijkt een ruwer, pornografisch beeld van seks te hebben. Tegen de ijskast biedt ze haar derrière meteen aan terwijl ze niet veel later op de vloer van de woonkamer als een zeehond op het droge op- en neerbewegingen maakt met haar achterwerk. In die mate dat Alex haar moet temperen ‘Hé doe eens rustig!’ en oogcontact moet vragen ‘Kijk me eens aan?’ Dan weet je als kijker, deze psychologe worstelt zelf ergens mee. Nergens krijgen we echter pasklare antwoorden aangereikt van Halina Reijn hoe Idris Idris is geworden en hoe Nicoline Nicoline is geworden. Hun traject naar wie ze nu zijn, hun jeugd, de impact van hun nature en nurture: we hebben er het raden naar.  

Niet alleen Nicoline komt in Idris’ macht terecht wanneer hij bepaalt wat hij wanneer wil zeggen. Zo verleidt ie ook Marieke (rol van Marie-Mae van Zuilen) met snoep en geeft die haar ook mee dat ie een zoon heeft wat niet in zijn dossier staat. Aan Nicoline zegt ie echter dat zijn zoon bij KFC werkt, aan Marieke dat het McDonald’s is. En net als Nicoline, zal ook Marieke de fastfoodzaak bezoeken geïntrigeerd en volledig in de ban van hun patiënt uit nieuwsgierigheid.

Naarmate de film vordert, zien we hoe Nicoline steeds meer verstrikt geraakt in het net waarin ze zichzelf in gesmeten heeft en zich laat verstrikken. Ze wil absoluut Idris opgeven, ze wil ingaan op het aanbod om het rustiger aan te doen, … maar op de een of andere manier komt ze daar niet toe. Halina Reijn lijkt hier te suggereren dat vrouwen niet alleen complex zijn, maar ook net als mannen hun zwakheden verbergen door zich sterker voor te doen dan ze zijn omdat hun functie of bij uitbreiding de maatschappij daarom vraagt. De passie tussen Nicoline en Alex bekoelt al snel wanneer ze stelt dat ze geen beschermende man nodig heeft terwijl ze in feite behoorlijk wasted is en net in deze fase het meest nood heeft aan een klankbord dat ze weigert. Of hoe er grenzen zijn aan de sterke vrouw spelen, feminisme en emancipatie, zo lijkt ze te willen meegeven.  

Het gevolg is dat het machtsspel steeds heftiger wordt waarbij Nicoline Idris in de turnzaal uit het oog van de bewakingscamera’s plots gaat kussen. Een heftig moment dat hij vroegtijdig afbreekt door op haar mobiele rode alarmknop te drukken waardoor de bewakers komen aangestormd. Ofwel: hoe aanvankelijk zij de touwtjes in handen neemt, grensoverschrijdend gedrag vertoont, maar hij al snel de touwtjes terug zelf in handen neemt. Wanneer ie vier uur verlof heeft volgt ze hem op het strand maar geeft ie op het strand niet de seks waar ze bij hem zo naar verlangt: ‘Sorry ik weet wat jij wil maar het gaat niet gebeuren. Ik moet mijn trein halen’ zegt ie waarna hij haar opzoekt op haar appartement wanneer ie opnieuw twee uur verlof heeft. ‘Ik ga ervan uit dat je me niets gaat aandoen.’ stelt Nicoline waarop Idris antwoordt: ‘Daar zou ik niet van uitgaan. Anders is er niets aan.’

Het state of mind drama Instinct doet nadenken over wie dader en wie slachtoffer is. De film gaat over machtsmisbruik, macht en onmacht, over intimidatie, manipulatie, jaloezie, intrige, fundamentele eenzaamheid, uitspraken die niet in lijn liggen met je gevoelswereld en gedrag: (Nicolines ‘Ik wil dit echt niet’ naar Idris toe is op zijn minst voor interpretatie vatbaar), jezelf sterker voordoen dan je bent omdat het van je verwacht wordt als vrouw, over hoe we gedreven worden in een bepaalde situatie waar we uit willen geraken, maar door de (omgeving)omstandigheden daar maar niet in slagen. In Instinct wordt de erotische spanning vakkundig opgebouwd tot een grens wordt overschreden.

< Bert Hertogs >