Recensie Khovansjtsjina

Khovansjtsjina van Modest Moesorgski in de versie van Dmitri Sjostakovitsj staat voor het eerst in Opera Vlaanderen. Een opera waar de hoofdrol naar het koor gaat, niet in het minst het mannenkoor dat zowel letterlijk als figuurlijk uit de achtergrond komt, meer op het voorplan en zich op het publiek richt (onder andere door even op de parterre te zingen). Opera Vlaanderen ging met The English National Opera in zee om deze productie tot stand te brengen. David Alden die eerder tekende voor Peter Grimes, regisseert. Op het podium zien we golvende muren die als een Chinese puzzel verplaatst worden tijdens scènewissels. Het maakt de podiumwissels complex waardoor ze wat lang duren. Het lichtplan gaat volledig voor het schaduwspel dat zich afspeelt op de muren. Het schaduwspel van de macht, van het politieke getouwtrek en pokerspel dat zich achter de schermen afspeelt in een land dat in een overgangsfase zit, een tussenstadium zeg maar. Een fase waar de gewone man uiteindelijk de dupe van is. Een omgeving die vol gesjoemel en maffia-praktijken zit. Kortom: een bewind. Vertaald naar 2014: een elitekorps heeft een militaire coup gepleegd, houdt het volk stevig onder de knoet. Tot de bevrijding zich uit de politieke impasse zich aankondigt. Niet Peter de Grote in deze enscenering: wel de Chinezen en ze komen in peace, het is te zeggen, de burgerbevolking sparen ze.

Toegegeven, qua plot is Khovansjtsjina (dat zo veel wil zeggen als “de zaak Khovanski”) even moeilijk als het uitspreken van de titel van deze opera. Sofia is tijdelijke regentes van Rusland en heeft de feitelijke macht in handen. Dat komt omdat de jonge tsaar Fjodr III kinderloos gestorven is.  Sofia is onzichtbaar op het toneel. Haar halfbroer is Peter (de Grote) die tsaar is maar ook zijn oudere halfbroer Ivan V, de zwakzinnige,  heeft zijn plek als tsaar. We zitten in een politieke impasse dus, een samenleving die niet weet welke richting uit te gaan. De Streltsy, een elitekorps van het leger heeft een coup gepleegd, onder leiding van Ivan Khovanski en bezondigt zich aan machtsmisbruik tegenover het volk. 

Twee maatschappijvisies staan recht tegenover elkaar. Sofia en Peter (de Grote) staan voor een progressief, Europees gezind Rusland. Ook Prins Golitsyn, Sofia’s eerste minister denkt er zo over net als de bojaar Sjaklovity, een adellijke grootgrondbezitter die in de Bojarendoema zit, een adviesorgaan voor Russische tsaren en vorsten destijds. Hij is een buitenbeentje, want de meeste Bojaren zitten in het conservatieve kamp. Het kamp van de  Khovanski’s (Ivan en diens zoon Andrej), de Streltsy, de militie en de Oudgelovigen (waaronder Marfa en leider Dosifej). Vertaald naar 2014 kunnen we de Oudgelovigen als een soort sekte zien, die in de patstelling het einde van de wereld zien en dan maar kiezen om het lot in eigen handen te nemen, door zelfverbranding, door te kiezen voor de brandstapel. Golitsyn heeft dan wel politieke macht, hij zal die niet lang kunnen verzilveren, zo laat ie door Marfa voorspellen: verbanning zal zijn lot zijn.  Dé intrigant, is de Kazachse bariton Oleg Bryak die in ware maffiastijl met hoed op een grote schaduw achter zich op de muren achterlaat. Hij is het die in dit werk de Bojaar Sjaklovity neerzet die in het begin van de opera een klerk een valse aanklacht op papier laat zetten tegen de Khovanski’s wegens samenzwering tegen de troon waardoor hij de weg open legt voor Peter de Grote. Het is ook Sjaklovity die Ivan Khovanski, de leider van de militie zal vermoorden. (maar in deze regie komt Ivan Khovanski op een andere manier aan zijn einde) Khovansjtsjina is dus een complexe opera qua plot, omwille van zijn intriges en complotten. Omwille van zijn vele personages ook. Het verhaal is deels gebaseerd op ware feiten uit Zeventiende Eeuws Rusland.       

Tussen het politiek, religieus en militair gewoel, tussen conservatieve krachten tot zelf fanatiekelingen die bij het oude zweren, het terugdraaien van de klok, tot de progressieven, speelt er zich ook een nevenplot af. Andrej Khovanski  is verloofd met de Oudgelovige Marfa. Hij dwingt echter de Duitse Emma tot seks, maar wordt betrapt. Uiteindelijk zal Emma door Dosifej opgenomen worden en beschermd in de schoot van de Oudgelovigen, nu ja “beschermd” is niet meteen het goede woord, als je weet voor welk einde de Oudgelovigen kiezen. 

In een opera die gaat over een moment in de geschiedenis van Rusland, vooruitstrevende mensen en mensen die de klok willen terugdraaien, is de aanwezigheid van een grote klok op het podium uiteraard een meerwaarde. Zwarte wijzers, witte achtergrond. Een uurwerk dat op zijn beurt zijn schaduw werpt en in het vijfde en tevens laatste bedrijf de wijzers op tien voor twaalf zet. Het uur van de waarheid dat aanbreekt. Het uur van de dood voor de Oudgelovigen ook. 

Daarnaast maakt de regisseur gebruik van schaduwen, wat het machtspel extra in de verf zet. Het aantal Meerdere-Mindere-relaties is niet op een hand te tellen, en wisselt ook naargelang de situatie. Marfa wordt de meerdere van Golitsyn wanneer die haar voorspelling nodig heeft, terwijl hij eigenlijk haar Meerdere is. Hij neemt die rol terug op na haar voorspelling en geeft opdracht om haar uit te schakelen. Een plan dat mislukt. Dosifej is Marfa’s Meerdere binnen de Oudgelovigen. De Streltsy onderdrukken – hier zien we ook misbruik – hun vrouwen. Wanneer Peter (de Grote) de macht neemt, buigt die Meerdere-Mindere relatie om en spuwen de vrouwen die militairen uit. Dit kan gezien worden als een zekere vergelding van de vrouwen. Maar diegene die het sterkst is om zijn positie om te switchen is Sjaklovity die Ivan Khovanski (neergezet door Ante Jerkunica) weet uit te schakelen. De Oudgelovigen tot slot willen zo’n positieswitch in rang, en stand binnen een nieuwe maatschappij niet, en kiezen wanneer Peter (de Grote) aan de macht komt, om zelf de stekker uit hun bestaan te trekken, een fanatieke en oer-conservatieve reflex om toch hun macht niet op een andere manier uit handen te geven, laat staan onder een Meerdere te vallen. 

Het tweede bedrijf van deze opera is dan ook een cruciaal moment, waarbij drie machthebbers: Dosifej, de leider van de Oudgelovigen (oer-conservatief), eerste minister Golitsyn (progressief) en Ivan Khovanski (leider militie, conservatief) lijnrecht tegenover elkaar staan, samen aan tafel zitten en de patstelling duidelijk is, tot Sjaklovity meedeelt dat Tsaar Peter (de Grote) een onderzoek instelde tegen de Khovanski’s. 

Eerder vatte het mannenkoor als plattelandslieden de situatie in het eerste bedrijf al samen, meerstemmig, soms zelfs zonder begeleiding van het orkest: “Wat voor een tijden zijn nu aangebroken. Ach, moedertje Rusland voor ons. Je vindt geen rust. Je vindt je weg niet.” Die onzekere toestand waarin het land verkeert, er kunnen op zijn minst verschillende parallellen getrokken worden met het Europa, het Rusland, het België van vandaag, de spanningen rond de Krim, tussen Rusland en de internationale gemeenschap, de spanningen en tegenstellingen in Europa (mogelijke exit van Groot-Brittanië, de vraag of andere landen zoals Griekenland niet uit de Unie hadden gezet moeten worden tijdens de financiële crisis, de opmars van eurosceptische partijen, de groei van het nationalisme, het terugplooien van staten naar oude ingrediënten om de kracht van de eigen producten en mensen te promoten wat haaks staat op het model van vrij verkeer van goederen, diensten en mensen) en Obama die als Amerikaans president verzwakt is vermits de meerderheid van het Huis van Afgevaardigden (Republikeinen) niet weerspiegeld is in die van de Senaat (daar hebben de Democraten de meerderheid). 

De Russische mezzo Julia Gertseva mag als Marfa enkele keren soleren. In het vierde bedrijf zingt ze geestdriftig dat het ogenblik is aangekomen om het eeuwige leven te ontvangen terwijl onder andere de harp haar begeleidt. Een bedrijf eerder hulde ze zich in de mystiek die tevens al het einde aankondigt “als door God gegoten kaarsen zullen ik en hem ontstoken worden en met de broeders, midden in de rook, zullen we samen heenvaren, in vuur en vlam!” Maar de aria, een lamento dat wellicht het meest opvalt is dat van Sjaklovity die zich als vijand positioneert en de Streltsy’s bekritiseert omdat ze slapen. Een behoorlijk bevlogen aria is het van een man die Rusland wil redden uit de handen van boosaardige huurlingen. Opportunistisch weliswaar, de man blijkt een meester tacticus die zich in de corrupte omgeving als een vis in het water voelt. Onze waardering gaat dan ook in eerste instantie naar het mannen- (en vrouwen)koor van Opera Vlaanderen. Het koor dat trouwens erg veel kledingwissels heeft. De ene keer zijn ze plattelandslieden, dan weer de Streltsy en hun vrouwen, of behoren ze tot de groep van de Oudgelovigen. Andere opmerkelijke rollen zetten de Kazachse bariton Oleg Bryak als Sjaklovity en de Russische mezzo Julia Gertseva als Marfa met verve neer. 

Conclusie: naar Khovansjtsjina, die zo’n 4 uur duurt, trekt u wegens zijn complexiteit best niet onvoorbereid. Het is namelijk een verhaal waar zelfs een doorwinterde operaliefhebber in durft te verdwalen.    

< Bert Hertogs >

Khovansjtsjina speelt nog t.e.m. 8 november 2014 in Opera Antwerpen en loopt vervolgens van 26 november 2014 t.e.m. 2 december 2014 in Opera Gent.